aa)Teşkilât Kanunu: Fatih’in teşkilât kanunu olan Kanunname-i Âl-i Osman, devlet erkanına verilecek cezaları, reayaya nispetle çok yüksek tutmuş,
3. Bab Ahval-i Ceraim başlığı altında 40. madde; cerime kanda subaşılar için 3000 akçe, göz çıkarmaya 1500, kol kırmaya 1000, baş yarmaya 50 akçe alına, 41. maddeye göre, bir kimseye fuhuş ile sövene tazir cezasına ilaveten 40, birinin haremine bakana (özel hayatın gizliliğini ihlale) 20 akçe cerime.
ab)Ceza Kanunu: Fatih devri Kanun-u Padişahi I. Fasıl zina suçuyla ilgili para cezalarını düzenlemiştir.
m.1’e göre: Evli olanın zinasında, fail gani (1000 akçeye gücü yeten bir zengin) ise ceza 300 akçe, (600 akçeye gücü yeten) orta halli biri ise, 200 akçe, (400 akçeye gücü yeten) fakir ise 100, çok fakir ise 50, daha da fakir ise 40 akçe olarak öngörülmüştür. Ergenin zinasında failin ekonomik durumuna göre, 100, 50, 40 ve 30 akçe cürm alınacaktır.
m.5 Fuhşa aracılık (pezevenklik) eden kadına tazir olarak dayak cezası verilip ağaç (sopa sayısı) başına 1 akçeden paraya çevrilir.
II. Fasıl, m.2’ye göre: Kasten adam öldürme suçunda kısas cezası uygulanmıyorsa, zenginden 400, orta halliden 200, fakirden 100, çok fakirden 50 akçe alınacak.
Göz veya diş çıkarmak suretiyle müessir fiil suçlarında kısas uygulanmıyorsa sırasıyla, 200, 100, 50, 40 akçe, baş yarılıp kemik çıksa, zenginden 300, orta halliden 50, fakirden 30 akçe, baş yarılıp kan çıksa, 30 akçe, saç-sakal yolandan zenginse 20, fakirse 10 akçe.
III. Fasıl, m.1, içki içme suçuna dayak cezası, iki ağaca 1 akçeden paraya çevrilir.
m.2’ye göre: koyun ve kovan çalandan 15, kaz ve ördek çalandan iki ağaca 1 akçe, m.4:nacak ve destar uğrulayandan ağaç başına 1 akçe, m.5: sığır uğrulayandan mali durumuna göre, 100, 50, 40 veya 30 akçe cürm alına.
m.18: yoldan geçerken akçesiz yoğurt ve ekmek alana (karşılıksız yararlanma) dayak cezası verilir, sopa başına 1 akçeden para cezasına çevrilir.
b) II. BAYEZİD KANUNU: Fatih kanunlarının büyük ölçüde tekrarı olan bu kanunnamedeki farklılıklara işaretle yetineceğiz. m.3/2’ye göre: dul kadının zinası halinde bekar failin ödeyeceği cürm kadar alınacaktır.
m.22’ye göre yitik malı sahiplenmek, suçlunun ekonomik durumuna göre, 30, 20 ve 10 akçe cürm cezasını gerektirir.
m.14’e göre kasten adam öldürme halinde sırasıyla 200, 100 ve 50 akçe cürm alınır. m.10’a göre, Hırsızlık suçunu bilip de ihbarı ihmal etmek 10 akçe cürm cezası gerektirir. m.16’ya göre göz veya diş çıkarma suçlarında da 200, 100, 50, 40 veya 30 akçe cürm alınır. Bu miktarlar Fatih Kanunundaki miktarların yarısıdır.
Hamr içme halinde verilecek dayak cezası iki ağaca 1 akçeden paraya çevrilir.
c) I. SELİM KANUNU: Birinci Fasıl, m.4’te para cezasının hapis cezasıyla birlikte uygulandığını görürüz. “...eğer bir kimsenin oğlun öpse veya yoluna varıp söylese kadı muhkem tazir edip ağaç başına bir akçe cürm alına eğer habs dahi etseler kadı maslahat gördüğü yerde edeler.”
Zina suçunda fail evli ise mali durumuna göre, 400, 200, 100, 50, 40, ergen (bekar) ise, 300, 50, 40 akçe, köle veya cariye ise bu miktarların yarısı alınacaktır. Eşinin zinasına göz yuman erkekten köftehorluk kınlığı olarak 100, 50, 30 akçe, sarkıntılık veya tasaddi diyebileceğimiz suçların faili ile hayvanlarla cinsi münasebette bulunanlar tazir edilip ağaç başına 1 akçe, cariyeye sarkıntılık edenden iki ağaca bir akçe alınır. Bir kadın bir erkeğe benim ırzıma geçti diye iftira edip ispatlayamasa erkeğe yemin ettirilir, müfteriden iki ağaca bir akçe cürm alınır.
Had cezası gerektiren kazifte 3 ağaca 1, tazir cezası gerektiren kazif, şirb ve namaz kılmama suçlarında 2 ağaca 1 akçe alınır.
Kavgayı başlatandan ağaç başına 1, karşı taraftan iki ağaca 1 akçe, kavgada silah çekenden 50, 10 akçe alınacak. Kavga eden kadın ev hanımı ise beyinden 20 akçe, değilse tazir edilip 2 ağaca 1 akçe.
At, katır ve öküz başkasının ekinine girerse hayvan başına 5, inek girerse 4, buzağı girerse 1, koyun girerse ½ akçe cürm alınır.
d)KANUNİ KANUNNAMESİ: Bu kanunda yer alan para cezalarını suçlara göre tasnif ederek vereceğiz.
Zina: m.1, evli erkeğin (erin), m.5, evli kadının (avretin) zinası halinde failin ekonomik durumuna göre: 300, 200, 100, 50 veya 40 akçe, m.2: ergenin zinası halinde: 100, 50, 30 akçe, m.3: dul avret cürmünü metinde ergen cürmü, dipnotta ise evli cürmü gibi öngörmüştür. m.4: kız-oğlan zinasında ergen cürmünün aynısıdır. m.7: bir zina suçunun iki failinden biri evli olsa evli cürmü, diğeri de ergen olsa ergen cürmü, fail köle ve cariye ise m.8'e, gayrimüslim ise m.31’e göre, cürm yarı oranında alınır.
m.22: Eşinin, ana veya babasının cariyesi veya boşadığı kadınla cinsel münasebette bulunan tazir olunur, ağaç başına 2 akçe, m.34: kendi eşiyle anal ilişki (zahri cima, dübüründen tasarruf) edenden ağaç başına 1 akçe cürm alınır.
Zina sayılan haller: m.9: zina kastıyla birinin evine giren evli ise er cürmü, ergen ise ergen cürmü gerekir. m.17: bir erkekle adı çekilen avret bir yerde halvet halinde görülse zina kınlığı alınır.
Zinaya teşebbüs: m.12: kız ve kadın kaçırmak için hırsızla bile varanı hallerine göre tazir (kınayalar) ve 100 akçeye kadar para cezası alalar.
Söz atma, sarkıntılık ve tasaddi: m.18: söz atma (dillese, yoluna varıp söylese), sarkıntılık (öpse) ve tasaddi (yapışsa) suçlarında ağaç başına 1 akçe, m.19’a göre, mağdure yabancı birinin cariyesi olursa iki ağaca 1 akçe.
m.113: su alınan veya don yunan çeşme başına levent taifesi varsa iki ağaca 1 akçe cürm alınır.
m.35, oğlancıklar döşek etse, oynaşsalar her birinden 30 akçe cürm alınır.
Fuhşa aracılık: m.30: avretin pezevenkliği halinde ağaç başına 1 akçe, m.57’ye göre er veya avretin pezevenkliği halinde ayrıca teşhir cezası verilir.
Kazf suçu: m.24: bir kadın veya kız ırzıma geçti diye birini şikayet edip ispatlayamasa, sanık da inkar ve yemin ederse kazf failine iki ağaca 1 akçe cürm cezası. m.25: bir kadın veya kızla cinsi münasebette bulunduğunu söyleyen, mağdurların inkar ve yemin etmesi halinde aynı cezaya çarptırılır. m.54: had cezası gerektiren kazfte üç ağaca 1, tazir cezası gerektiren kazfte iki ağaca 1 akçe cürm.
Adam öldürme: m.41: kasten adam öldürenden kısas uygulanmazsa mali durumuna göre, 400, 200, 100 ve 50 akçe cürm alınır. m.42: iştirak halinde adam öldürenler tek diyet ve tek cürm ödeyeceklerdir.
Mevsuf müessir fiil: m.45: ok ile birini yaralayan (silahla müessir fiil) yaralanan döşeğe düşerse, 200, 100, 50 akçe cürm öder. m.50: göz ve diş çıkarandan 200, 100, 50 veya 40 akçe alınır. m.47: kol veya bacak kırandan 100 akçe, m.40: baş yarıp kan çıkarandan 30 akçe, kemik çıkar ve yaralanan cerraha muhtaç olursa 100, 50 30 akçe.
Kişi kendi ana veya babasını döverse hapis ve 100 akçe cürm cezası.
Adiyen müessir fiil: m.47: taş veya sopayla dövmede (künt cisim travmasında) ağaç başına 1 akçe, m.37: saç-sakal yolmada 20, 10 akçe alınır.
Karşılıklı müessir fiil: kavgayı başlatandan ağaç başına 1 akçe, diğerinden iki ağaca 1 akçe. m.53: kadınlar dövüşse ev hanımı ise kocalarından 20 akçe, değilse kendilerinden iki ağaca 1 akçe cürm alınır. m.59: yabancı bir kadını döven erkekten ağaç başına 1 akçe.
Müessir fiile teşebbüs: m.48: ok veya bıçak çekenden 50, 10 akçe.
Mevsuf hakaret: zina isnadı olursa, m.54’e göre, had gerektiren kazifte 3 ağaca 1, tazir cezası gerektiren kazifte iki ağaca 1 akçe. Sirkat, ırza tasaddi vb. madde-i mahsusa tayini suretiyle hakarette fail isnadı ispatlayamazsa m.55’e göre, ağaç başına 1 akçe,
Sövme: m.39: birine dil uzatandan (itale-i lisan) 20, 10 akçe, m.56: na-meşru kelimat söyleyenden iki ağaca 1 akçe alına.
İçki: m.61: hamr içme, m.62: müslümanın hamr imali ve satması halinde iki ağaca 1 akçe, m.63: hamr içmese bile hamr sohbetinde (içki meclisinde) bulunandan üç ağaca 1 akçe.
Hırsızlık: suça konu malın değerine göre, m.66: at, katır, eşek ve sığır çalandan, 200 akçe, m.64: kovan, koyun ve kuzu çalandan ağaç başına 1 akçe, m.64: kaz, tavuk ve ördek, m.67: nacak ve destar, m.71: balta, nacak ve bu değerde bir ev eşyası, m.105: bağ ve bostandan nesne çalandan iki ağaca 1 akça cerime alınır. m.69: harmandan tahıl çalan, malı iade veya tazmin ettikten başka malın değeri kadar para cezası öder.
Gasp: m.81: zulm (cebr) ile yoğurt ve ekmek alandan ağaç başına 1 akçe.
Yitik mala usulsüz temellük: yabanda at, sığır, koyun veya kıymetlice bir nesne bulup da kadı marifetiyle ilan ettirmeden ketm (temellük) etse 40, 20, 10 akçe alınır.
İbadetleri terk: m.101: bî-namazdan, m.102: Cuma namazını terk eden ve ramazan orucunu kasten bozandan (yiyenden) iki ağaca 1 akçe.
Hayvanı başıboş bırakmak: m.108: başkasının ekinine giren hayvanın vereceği zarara göre, at, katır, öküz girse, hayvan başına, 5 akçe, inek girse, 4, dana veya buzağı girse, 1 akçe, koyun girse iki koyuna 1 akçe cürm alınır.
m.115’te amillerin hiç kimseye, töhmeti şer’an sabit olmadan mücerret itham ile cürm almamaları, kadı karar verdikten sonra da hükmedilenden fazla almamaları emredilmiştir. m.119: para cezasının suçun işlendiği yerde tahsil edilmesi, fail eğer kaçmış ve kaçtığı yerde cezalandırılmışsa bir daha para cezası alınmaması öngörülmüştür.
e)Alaüddevle Kanunu: Dulkadiroğlu Alaüddevle Bey Kanunu, hırsızlık suçunda (failin eli kesilmezse) suça konu olan malın değerine göre değişik miktarlarda para cezası öngörmüştür. Örneğin, at veya katır çalandan 18, sığır çalandan 14 altın , kaz çalandan 30, tavuk, bostan ve yemiş çalandan 20 akçe, on akçe değerinde ev eşyası (kovan, saban demiri, çul, bukağı, üzengi, eyer vb.) çalandan 5, ev yarandan 20, kapı kırandan 5 altın alınacak.
Zina suçunda fail ergen (bekar) ise 13, evli ise 15 altın, ırza tasaddide zina cürmü, ev basıp kız kaçıranın her birinden 15 altın, nişanlısı ile sevişenden 5 altın para cezası alınacak.
Kasten adam öldürmede faile kısas uygulanmasa diyetten gayri 30 altın, diş çıkarandan 8, göz çıkaran, kulak sağır eden ve iş ve güçten kalacak şekilde yaralayandan 14, (taksirle yaralayandan 5 altın) kasten parmak kıran, taş veya ağaçla baş yarandan 5 altın, el ile vuran veya saç-sakal yolandan 30 akçe cürm alınacak. Kavgada kılıç, bıçak veya ok gibi silahları çekenden 200 akçe, silahla yaralayan veya müessir fiile teşebbüs edenden 14 altın cürm alınacak.
Sayıcıdan koyun ve ölçümden tahıl gizleyenden koyun başına 1 akçe veya tahılın ölçeğine göre cürm alınacak. m.32’ye göre fellah (çiftçi) sipahiye (vergi tahsildarına) el kaldırırsa 10 altın, ekine hayvan girerse hayvan başına, eksik tartana dirhem başına 1 akçe, içki ve kazf suçlarında faile 80, yalan tanığa ve dam yıkana 5 akçe ceza verilecektir.
m.2’ye göre suça iştirak eden her bir suçludan para cezası tam olarak alınacaktır. “Her kim ki şerik olsa eğer üç eğer dört kimesnedir, her birinden tamam cerime alına.” Aynı Kanunun 3. maddesine göre, müteselsil hırsızlık suçu işleyene tek ceza verilecektir. “ya iki defa serika eylese her davar başına mezbur tamam cerime alına üçten artık serika eylese bir defa yine üç davar cerimesi alına.”
f) Bozok Kanunu: Bu Kanunnamede öncekilere benzer hükümler yer almakla birlikte, m.18’e göre: “Eğer bir avradı vurup veya korkutup vaz’ı haml ettirse sekiz altın alına.”hükmü vardır.
Son iki kanunda para cezasıyla ilgili dikkat çekici yön, cezanın doğrudan öngörülmüş olmasıdır. Yani örneğin Kanuni Kanunnamesinde olduğu gibi kadı dayak cezası takdir ederek bunu belirli miktarlar üzerinden para cezasına çevirecek değildir. Para cezası olarak altın ve akçe şeklinde iki birim kullanılmıştır. Yine maktu miktarlarda öngörülen cezalar yanında suça konu malın değerine göre hesaplanacak nispi para cezası örnekleri de mevcuttur.
g) II. Selim Devri Arapkir Sancağı Kanunnamesi, m.15-24 para cezaları ile ilgili hükümleri içermektedir. Bu kanuna göre adam öldürenden zengin ise 400, orta halli ise 300, fakir ise 200 akçe, silahla (ok, kılıç, hançer ve bıçak gibi) müessir fiil suçunun failinden 150, 100, 80, diş çıkarandan 100, 80, 50, baş yarıp kan çıkarandan 30, kara bereden 20 akçe cerime alınır. Zina eden fail evli bir müslüman ise 300, 250, 200, ergen (bekar) ise 200, 150 ve 100 akçe cürm alınacaktır.
h) III. Murat Devri Umumi Kanunnameleri: Bu kanunnamede öncekilerin genel bir tekrarı söz konusudur. Ancak öncekilerde ev hanımı karşılığı olarak muhaddere kelimesi kullanılmışken bu kanunda ehli perde ifadesi yer almıştır. (m.47.)
ı) IV. Mehmet Kanunu: 1091/1680 tarihli IV. Mehmet Kanununa göre, cezası infaz edilen kimseden ayrıca para cezası alınmayacak, affolunan şahıstan alınacak para cezası da tımar sahibinin olacaktır. Standart ölçülere uygun olmayan ekmek üretenler ve narhtan fazlaya et satanlar tazir olunup dirhem başına 1 akçe cerime alınır. Standartlara uygun elbise dikmeyen terziler tazir olunup ağaç başına 1 akçe, çürük ayakkabı imal edenler ise 2 ağaca 1 akçe cürm ödemelidir. Tahıl ölçekleri damgalı olmazsa yine tazir olunup ağaç başına 1 akçe alınmalıdır.
B-TANZİMAT DÖNEMİ
1-1256/1840 ve 1267/1851 ceza kanunlarında diyet dışında para cezası mevcut değildir. Hatta 1851 CK, Üçüncü Fasıl, m.10’da: “Cerime maddesi külliyen memnu olduğundan buna cesaret eden eşhas hakkında dahi mürteşi hakkında mukarrer olan ceza kamilen icra kılına.” ifadesiyle açıkça yasaklanmıştır. Aynı Fasıl m.14’e göre, öşür vermemek için zahirelerini hukukça geçerli bir mazereti olmadan kaldıranların, iki kat öşür ve gümrükten mal kaçıranların iki kat gümrük tahsisi ile cezalandırılacakları belirtilmiş, böylece ortaya bir çelişki çıkmıştır.
2-1274/1858 Ceza Kanunu m.37’de para cezası: “Mücazat-ı nakdiye bir şahıstan kanunun tayin ettiği üzere akçe alınmasıdır...” şeklinde tarif edilmiş, aslî, ferî ve tamamlayıcı ceza olarak uygulanması ve ödenmeyen para cezasının hapse çevrilmesi konuları düzenlenmiştir. m.69, 76’da rüşvet, 91, 93’te devlet namına mal alıp satma, 100’de memurun ticaret yapması, m.102’de memurun görevi ihmali, 113’te kolluk memurlarının efrada sözlü kötü muamelesi, 116’da mahkemeye özürsüz gelmeme, 120’de firara yardım, 126’da devlet evrakını korumakta taksir, 134’te muhaberatı taksirle ihlal, 137’de izinsiz matbaa açma, 140-141’de izinsiz okul açma ve öğretmenlik yapma, 146’da sahte parayı bilerek piyasaya sürme, 184’te basit müessir fiil, 201 zeylinde zina, 202’de alenen hayasızca hareket, 214’te sövme, 215’te sağlık personelinin sır ifşası, 223’te emniyeti suiistimal, 233’te dolandırıcılık, 237’de resmi evrakı çalma, 238’de ihaleye fesat karıştırma suçları ile bir kısım kabahat nevinde suça para cezası öngörülmüştür.
Abdülaziz devrinde Tuna Vilayeti mahkemelerinin hükmettiği para cezası ile kolluk memurlarının bulundukları nahiye ve köylerde tahsil edecekleri para cezalarının infaz şekline dair bir talimatname yayınlanmıştır.
Bu talimatnamenin 1. maddesine göre kural olarak para cezasına hükmetmek mahkemelerin yetkisindedir. Ancak istisnaen m.6’ya göre 1858 Ceza Kanununun üçüncü babında sayılan başkasının ekili arazisine hayvan sokmak (m.261), sağlığa zararlı yiyecek satmak (m.257), sokaklara süprüntü veya kokuşmuş eşya dökmek (m.257) gibi kabahat nevinden suçlarda kolluk veya kontrol memurları tarafından para cezası kesilebilirdi. Burada idari para cezalarının bir şeklini görmekteyiz.
m.2’ye göre para cezaları kaymakamlık nezdinde tutulan deftere kaydedilecek, m.3’e göre, her ay başında mal sandığına aktarılacak, infaz edilen para cezaları kontrol bakımından mahkuma makbuz verilerek tahsil olunacak ve üç ayda bir merkeze gönderilecektir.